Ryszard Zaręba urodził się 25 maja 1924 roku w Radomiu. W 1944 po ukończeniu Liceum Mechanicznego uzyskał dyplom technika mechaniki, zaś w 1945 świadectwo dojrzałości w Liceum Ogólnokształcącym w Radomiu. W tymże roku rozpoczął studia na Wydziale Leśnym SGGW w Warszawie, które ukończył w 1949 uzyskując tytuł inżyniera leśnika i magistra nauk agrotechnicznych. Pracę zawodową rozpoczął już podczas studiów. Będąc studentem II roku pracował przy inwentaryzacji przyrodniczo-leśnej Białowieskiego Parku Narodowego (pod kierunkiem prof. Niedziałkowskiego), a w latach 1952-1953 przy inwentaryzacji Świętokrzyskiego Parku Narodowego. W latach 1947-1954 był asystentem w Zakładzie Bioekologii Leśnej IBL. W latach 1950-1956 pracował równocześnie w Zakładzie Botaniki Leśnej i Dendrologii SGGW kierowanym przez profesora Romana Kobendzę jako asystent, a następnie adiunkt. W 1957 roku przeszedł do Katedry Urządzania Lasu, w której pracował nieprzerwanie do końca życia: jako adiunkt, docent (od 1973) i profesor (od 1982). Na Wydziale Leśnym SGGW uzyskał kolejne stopnie i tytuły naukowe: w 1963 stopień doktora nauk leśnych na podstawie rozprawy „Historia Puszczy Kozienickiej do połowy XIX wieku”, w 1971 stopień doktora habilitowanego w zakresie przyrodniczych podstaw urządzania lasu, na podstawie rozprawy Badania geobotaniczne i fitosocjologiczne zespołów leśnych Puszczy Kozienickiej i Okręgu Radomsko-Kozienickiego (Zesz. Nauk. SGGW-AR Rozpr. Nauk., 1971 z. 11). W 1982 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego a w 1989 – profesora zwyczajnego.
Profesor Zaręba prowadził ożywioną działalność naukowo-badawczą. Głównym nurtem jego zainteresowań naukowych były zagadnienia florystyczno-fitosocjologiczne. Profesor interesował się także wieloma zagadnieniami z zakresu leśnictwa, ochrony przyrody i nauk pokrewnych oraz ogólnymi problemami społeczno-gospodarczymi Ogólny dorobek naukowy Zaręby obejmuje ponad dwieście publikacji, w tym ponad osiemdziesiąt rozpraw naukowych, monografii oraz jedenaście podręczników i skryptów. W tym prace z zakresu fitosocjologii, typologii i botaniki leśnej, ochrony przyrody, urządzania i hodowli lasu oraz sozologii, geografii i historii leśnictwa. Do najważniejszych publikacji, które wnoszą istotny wkład do nauki, obok rozpraw doktorskiej i habilitacyjnej, należą m.in.: „Fitosocjologiczne podstawy typologii leśnej” (Dział Wyd. SGGW 1972), „Zmiany w szacie leśnej Polski oraz w składzie botanicznym cenoz leśnych wywołane procesami gospodarczymi” (Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 1976, z. 177), „Fitosocjologia i typologia leśna” (Dział Wyd. SGGW 1980), „Ochrona zasobów genowych flory rodzimej a problemy zagospodarowania rezerwatów i parków narodowych” (Acta Univ.Lodz., Folia sozol., 1986, nr 3), „Dąb szypułkowy (Quercus robur L.) i bezszypułkowy (Q. sessilis Ehrh.) – ich naturalne występowanie w zespołach leśnych i typach siedliskowych lasu” (Prace IBL, 1988, nr 684), „Rewizja zasięgu jodły, świerka, jawora, modrzewia w krainie IV Mazowiecko-Podlaskiej” (Sylwan 1994, nr 3). W swoich pracach wiele uwagi poświęcał historii lasów i leśnictwa oraz geografii leśnictwa. Jego książka „Puszcze, bory i lasy Polski” (trzy wydania PWRiL – 1978, 1981, 1986) zyskała duże uznanie wśród przyrodników, a także geografów i językoznawców. Zaproponowane przez niego nazwy głównych kompleksów leśnych zostały powszechnie przyjęte i obowiązują także w nowych wydaniach map. Godnym uwagi jest i to, że jego dorobek zawiera około stu opracowań niepublikowanych, głównie dokumentacji projektowanych rezerwatów przyrody. Profesor Zaręba przyczynił się ponadto do utworzenia ponad 100 leśnych rezerwatów przyrody, głównie na terenie województw stołecznego warszawskiego i radomskiego, a także ciechanowskiego, płockiego i włocławskiego. Dobrze znany był wśród botaników i miłośników rodzimej przyrody. Współpracował w zakresie siedliskoznawstwa z licznymi Katedrami SGGW i AR w Krakowie i Poznaniu oraz z IBL i Instytutem Melioracji i Użytków Zielonych.
Profesor Zaręba przez ponad czterdzieści lat prowadził ćwiczenia i wykłady z typologii leśnej, fitosocjologii i siedliskoznawstwa na studiach dziennych, zaocznych i magisterskich uzupełniających, a także z ochrony przyrody i środowiska oraz geografii i historii leśnictwa na studiach podyplomowych na Wydziale Leśnym i na Wydziale Ogrodniczym SGGW. Pod jego kierunkiem wykonanych zostało sześćdziesiąt prac magisterskich. Był promotorem czterech prac doktorskich, w tym jednej doktoranta z zagranicy.
W latach 1979-1982 profesor Zaręba pełnił funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Organizacji Gospodarstwa Leśnego. W 1985 został kierownikiem Katedry Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oraz kierownikiem Studium Podyplomowego Urządzania Lasu. Był członkiem Komisji SGGW d.s. Historii Szkoły i ds. odznaki „Za Zasługi dla SGGW”, a także Komitetu Nauk Leśnych PAN, Państwowej Rady Ochrony Przyrody, PTL, Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego i Botanicznego, SITLiD, Rady Naukowej LOP, Stołecznego Komitetu Ochrony Przyrody, Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody w Radomiu, Radomskiego i Włocławskiego Towarzystwa Naukowego, Rady Naukowej Muzeum Wojewódzkiego w Radomiu oraz przewodniczącym Rady Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Od 1985 był przewodniczącym Sądu Koleżeńskiego PTL.
Profesor Zaręba posiadał wiele odznaczeń, wyróżnień i nagród, m. in. Medal Komisji Edukacji Narodowej, Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Kawalerski i Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Złotą Odznakę Honorową „Za Zasługi dla SGGW”, Złotą Odznakę PTL i LOP oraz Odznakę „Zasłużony dla Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego”. W 1970 otrzymał nagrodę zespołową I stopnia Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego za prace naukowe, zaś w 1994 nagrodę indywidualną I stopnia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa za całokształt pracy naukowej na rzecz ochrony przyrody.
Profesor Zaręba był człowiekiem bardzo życzliwym, odznaczał się rozległą wiedzą i dużym poczuciem humoru. Z jego rad i opinii korzystało wiele osób, w tym liczni leśnicy praktycy. Zmarł po ciężkiej chorobie 18 czerwca 1994 w Warszawie. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim dawnym Wojskowym. Był żonaty z Wandą z domu Czerniecka. Pozostawił dwie córki: Annę (ur. 1949) i Marię (ur. 1953) oraz syna Zygmunta (ur. 1952).
