Kategoria: Historia i kultura NPK

Jerzyska to niewielka, otoczona lasami wieś położona w gminie Łochów. Miejscowość ta jest ściśle związana z historią II wojny światowej. Pod Jerzyskami w  sierpniu 1944 roku doszło do ciężkiej walki z hitlerowskim okupantem.

Bitwa pod Jerzyskami  rozegrała się w dniach 13 – 15 sierpnia 1944 r. Była to nierówna walka I Kompanii 32 Pułku Piechoty Armii Krajowej i w jej składzie oddziału Narodowych Sił Zbrojnych z Wołomina z przeważającymi siłami 7 Dywizji Piechoty Wehrmachtu.

Z tej okazji 19 sierpnia 2018 roku  został po odnowieniu odsłonięty  i poświęcony pomnik, na którym wyryto napis : „W hołdzie żołnierzom 1 kompanii 32 Pułku Piechoty Obwodu Radzymin Armii Krajowej „Rajski Ptak” oraz Pododdziału Narodowych Sił Zbrojnych z Wołomina poległym w walkach z Niemieckim Okupantem w sierpniu 1944 roku Towarzysze Broni”.

Opracowano na podstawie strony:

W dniu 15 maja 2011 roku w powiecie węgrowskim na terenie w gminy Łochów odbyła się inauguracja obchodów Roku Ignacego Jana Paderewskiego. 70 – rocznica śmierci wielkiego artysty i patrioty stała się pretekstem do ogłoszenia  bieżącego roku wyżej wymienionym tytułem .

Koncert w Pałacu w Łochowie.

Powiat Węgrowski i Gmina Łochów mają dodatkowo swoje osobiste przesłanki ,aby w godny sposób pamiętać o wybitnym mężu stanu i jego wspaniałej małżonce Helenie. Otóż druga żona Ignacego Jana Paderewskiego- Helena, przekazała na potrzeby oświaty (reagując na liczne prośby lokalnej społeczności) grunt pod budowę przyszłej szkoły oraz obiekt obecnie zwany Pałacykiem ,w którym to znajduje się Powiatowy Dom Dziecka. Pierwotne przeznaczenie obiektu zgodnie z życzeniem Pani Paderewskiej to Dom Dla Dziewcząt Polskich oraz Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego.Głównymi organizatorami uroczystości z 15 maja byli : Starosta Węgrowski- Krzysztof Fedorczyk oraz Burmistrz Miasta Łochowa -Marian Dzięcioł. Inaugurację rozpoczęto od odsłonięcia i poświęcenia tablicy pamiątkowej w Katolickiej Publicznej Szkole Podstawowej w Kaliskach, na której pod wizerunkami małżeństwa Paderewskich , patronów szkoły znajduje się wymowny napis słów kompozytora patrioty; „ Nie dać się ruszyć z ziemi, wiary, z języka, z ducha polskiego” Po czym uroczystości przeniosły się do Kościoła Parafialnego w Łochowie, gdzie mszę świętą celebrował ks. bp. Antoni Dydycz- Ordynariusz Drohiczyński, a następnie- sali konferencyjnej LO w Łochowie, gdzie miedzy innymi można było wysłuchać interpretacji utworów Paderewskiego oraz Chopina w wykonaniu wybitnego pianisty, rektora Akademii Muzycznej w Warszawie- prof. Kazimierza Gierżoda . Uroczystości związane z inauguracją Roku Paderewskiego uświetniło swoją obecnością wielu znakomitych gości. Wystarczy chociażby wymienić: Poseł na sejm RP- Krzysztof Borkowski, Wojewoda Mazowiecki- Jacek Kozłowski, Radna Sejmiku Mazowieckiego, a jednocześnie członek Zarządu-Janina Orzełowska, Dyrektor Mazowieckiego Zespołu Parków Krajobrazowych – Sylwester Chołast. Również goście specjalni  spoza granic Polski- Elwira Gilewicz- Członek Zarządu Głównego Związku Polaków na Ukrainie oraz jedna z twórczyń polskiej telewizji w Żytomierzu. Uroczystości przebiegały w podniosłym i patriotycznym tonie. Akcenty patriotyczne przeplatały się z uniwersalnymi, gdyż muzyka światowej sławy kompozytora i pianisty ponadczasowe wyzwala wartości , co można było usłyszeć tydzień później w Pałacu w Łochowie podczas inauguracyjnego koncertu w wykonaniu Lidiyi Futorskiej i Marianny Humetskiej.
Opracował: A. Bala, fot. A. Bala

W dniu 17.01.2020 r. przypadła 100-tna rocznica zakupy pałacu przez Helenę Paderewską  (majątek istniał od 1904 roku) w Julinie (podpisania aktu notarialnego Nr repertorium 140-  „pierwszy wypis aktu nr kolejny 24 sporządzonego w księdze wieczystej dóbr Julin powiatu Radymińskiego, ziemi Warszawskiej”

Od tego czasu organizowane są wycieczki mające upamiętnić historyczne postacie Ignacego i Heleny Paderewskich, a oto jedna z nich.

W dniu 22 sierpnia 2022 r. w siedzibie Zespołu ds. NPK zwanym potocznie Pałacem Paderewskich „Julin” gościliśmy wycieczkę organizowaną przez Urząd Miejski w Węgrowie i Węgrowski Ośrodek Kultury w ramach projektu pn. „Aktywne lato na Mazowszu w Dolinie Liwca” dofinansowany przez Samorząd Województwa Mazowieckiego.

Seniorzy po zwiedzaniu Sali pamięci i samego budynku udali się do Kamieńczyka, gdzie rzeka Liwiec wpływa do Bugu. Tam w ciekawym miejscu przyrodniczym wysłuchali wykładu na temat form ochrony przyrody w NPK.

Dzień Podchorążego  to święto obchodzone w Wojsku Polskim  29 listopada. Ustanowione zostało na pamiątkę wydarzeń z 1830 roku, kiedy uczniowie Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie rozpoczęli akcję powstańczą atakiem na Belweder– siedzibę rosyjskiego dowódcy armii polskiej wielkiego księcia Konstantego Romanowa.

Atlas historyczny (1987) -ilustracje Szymon Kobyliński        (mieszkaniec Łochowa)

  Rozpoczęli tym samym powstanie listopadowe. Jednym z inicjatorów jego wybuchu czyli nocy listopadowej był podporucznik Piotr Wysocki. Od tej pamiętnej nocy listopadowej  ludność Warszawy była podzielona na zwolenników i przeciwników powstania. Sam naczelny wódz gen. Józef Chłopicki długo  zastanawiał się nad celem i dalszym losem tego zrywu patriotycznego. W końcu zdecydował się na jego poparcie przez wojsko polskie.  Wojna rozpoczęła się 5 lutego 1831 roku, gdy armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa Polskiego, a 7 lutego doszło do pierwszych starć zbrojnych. Jeden z plutonów 1 pułku rozpędził w Siedlcach straż przednią nieprzyjaciela. W tym samym dniu 3 pułk ułanów wyparł z Węgrowa dwa pułki rosyjskie.  Jeden z planów obronnych wyznaczono nad   Liwcem. Polacy osłonięci byli bagnistą rzeką, a za nią rozciągały się lasy (Puszcza Kamieniecka) co uniemożliwiało pościg kawalerią.  Odniesione wówczas pierwsze zwycięstwo z 14 na 15 lutego  pod Dobrem podniosło ich ducha walki. Rosjanom zaś nie udało się oskrzydlić polskich wojsk. Pomaszerowali na Pragę, aby  szturmem zdobyć Warszawę. W dniu 25 lutego stoczyli największą z  bitew tego powstania pod Grochowem.

Po zwycięstwie Polaków  Rosjanie  wycofali się na południe.   Wojsko polskie działania ofensywne  rozpoczęło w nocy 30/31 marca. Stoczyli zwycięskie bitwy  pod Wawrem i  Dębem Wielkim.   W dniu 10 kwietnia Polacy zwyciężyli  pod Iganiami, ale 19 kwietnia przegrali pod Boremelem. Zostali zmuszeni do zmiany planu ofensywy.  Zaplanowano wówczas  atak na „gwardie cesarskie”, którego autorem był  gen. Prądzyński. „Gwardie” były to doborowe, elitarne pułki rosyjskie, w których korpus oficerski składał się z młodzieży arystokratycznej i bogatej szlachty. Car Mikołaj I chciał, aby to one  wkroczyły   do Warszawy po jej zdobyciu, lecz bitwa grochowska przekreśliła te plany. Wśród Polaków ożyła nadzieja na szybkie zwycięstwo. Można było wziąć oficerów do niewoli, a wojsko nieprzyjaciela rozbić nad Bugiem. W wyniku jego realizacji  w Serocku Polacy 12 maja zgromadzili 44 tys. bagnetów i szabel (żołnierzy piechoty) oraz 108 dział. Podzielono je na 3 kolumny. Pierwsza kolumna miała przedostać się na prawym brzegu Narwi do Ostrołęki. Prawe skrzydło  miało pomaszerować na Wyszków i Brok w celu opanowania  mostów nad Bugu i uniemożliwić przeprawę żołnierzom rosyjskim. Sam wódz  gen. Skrzynecki z gen. Prądzyńskim miał na czele 3 kolumny maszerować starym traktem  na Porządzie –  Przetycz  – Długosiodło -Wąsewo.    Mimo zaskoczenia gwardie uciekły za Narew, a Rosjanom udało się przeprawić przez Bug maszerując z Sokołowa do Granne.   Mimo początkowych zwycięstw plan Prądzyńskiego nie powiódł się. Po przegranej pod Ostrołęką 26 maja armia polska powróciła  do Warszawy.  Rosjanie nie chcieli forsować Wisły i postanowili zorganizować sprytną demonstrację pod Serockiem.  Wysłali tam kilka batalionów, które pozorowały budowę mostu na Narwi dla przeprawy całej armii. Po przeciwległej stronie obserwację poczynań rosyjskich prowadził bohater nocy listopadowej, już major Piotr Wysocki. Dał się on  nabrać na podstęp przeciwnika i wysłał raport do wodza naczelnego gen. Skrzyneckiego. On zaś   wycofał wszystkie wojska   do Warszawy. Sprawa  ta zakończyła się fatalnie, wywołała w szeregach podejrzenie o zdradę, wzburzyła głęboko opinię publiczną i pogorszyła morale wojska. W wyniku tej afery   politycznej 15 sierpnia wybuchły zamieszki.

Pozostałość mostu w Grannem

Rosjanie korzystając z okazji  i pomocy „neutralnych” Prus zaszli stolicę  od zachodu, która po krótkiej walce poddała się. Powstanie zakończyło się kapitulacją Warszawy i emigracją jego uczestników.  Działania bojowe   znad Bugu udowodniły jednak  wiarę i odwagę   polskiego żołnierza. Istniała wówczas realna możliwość zwycięstwa i odzyskania niepodległości, zaprzepaszczona w końcu przez polityków.  Na koleją bitwę, tym razem zwycięską, naród musiał czekać aż 89 lat  do   15 sierpnia 1920 roku.

Krzyż w Nurze

Kamień pamiątkowy w Nurze

Opracował: M. Dolota na podstawie S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski   „Trzy powstania narodowe” Warszawa 2000,
Fot. N. Wielechowska, J. Kur

Obóz w Treblince położony był w północno-wschodniej części Generalnej Guberni. Zlokalizowano go w pobliżu linii kolejowej relacji Warszawa- Białystok w trudno dostępnym, niewidocznym i mocno zalesionym miejscu.

Atlas historyczny (1987) -ilustracje Szymon Kobyliński (mieszkaniec Łochowa)

Obecnie Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince znajduje się w miejscowości Wólka Okrąglik w gminie Kosów Lacki.

Latem 1941 roku utworzono Karny Obóz Pracy zwany Treblinka I. Więzieni tam Polacy i Żydzi bardzo ciężko pracowali w pobliskiej kopalni żwiru. Wydobywany materiał służył do budowy fortyfikacji w pasie granicznym między Związkiem Radzieckim a Trzecią Rzeszą. Znaczna część osadzonych pracowała w gospodarstwie rolnym przy obsłudze załogi, stajni, chlewni, fermy (lisów i królików), kurników i piekarni. Pracowali też na stacji kolejowej w Małkini i w trakcie melioracji w dolinie Bugu. Stała liczba więźniów nie została dotychczas ustalona. Przyjmuje się, że jednorazowo przebywało tam od 1 000 do  2 000 osób. Należy zaznaczyć iż zarówno śmiertelność jak i rotacja przebywających w obozie pracy więźniów była dość duża. Przez obóz przeszło 20 000 więźniów, z czego 10 000 zostało rozstrzelanych lub zmarło z wycieńczenia. Karny Obóz Pracy funkcjonował na obszarze 17 ha od lata 1941 roku  do końca lipca 1944 roku.

Pozostałość po żwirowni

Obóz Zagłady – Treblinka II wybudowany został przez Niemców w pobliżu Karnego Obozu Pracy- Treblinka I w ramach Akcji Reinhard.

Akcja ta miała na celu fizyczną likwidację ludności żydowskiej. Budowę rozpoczęto na przełomie maja i czerwca 1942 roku. Wykonawcami przedsięwzięcia były 3 firmy budowlane z Lipska i Freibergu. Już do 22 lipca 1942 roku obóz zagłady był gotowy do przyjęcia pierwszych transportów. Do zakończenia wszelkich prac wykorzystano Żydów z Warszawy i okolic oraz więźniów z Karnego Obozu Pracy Treblinka I. Teren obozu zajmował powierzchnię 17 ha i otoczony był dwu metrowym ogrodzeniem z drutu kolczastego.Program zagłady Żydów rozpoczęto dnia 23 lipca 1942 roku. Pierwszy transport pochodził z getta warszawskiego. Do dnia 21 września 1942 roku zgładzono 254 000 Żydów z Warszawy  oraz 112 000 ofiar z miejscowości położonych w obrębie dystryktu warszawskiego. W Treblince II ginęli także Żydzi spoza terytorium Polski. Do obozu przywożono ich z Austrii, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Jugosławii, Niemiec i Związku Radzieckiego. W obozie śmierć poniosło także ponad 2 000 Romów.
Program masowej zagłady Żydów w Treblince zakończono w kwietniu 1943 roku, później do obozu trafiło już tylko kilka pojedynczych transportów. Pod koniec lutego bądź na początku marca 1943 roku Henrich Himmler wydał rozkaz kremacji zwłok. W tym celu otwarto zbiorowe mogiły, a ekshumowane zwłoki palono na rusztach z szyn kolejowych. W dniu 2 sierpnia 1943 roku w obozie wybuchło  zbrojne powstanie. Z  840 więźniów z obozu uciekło zaledwie dwieście osób. Jedynie około 60 z nich doczekało końca wojny, aby opowiedzieć światu o okrucieństwie Treblinki. Po powstaniu rozpoczęto stopniową likwidację obozu. Więźniowie, którym nie udało się uciec zostali zabici a pozostałych zmuszono do rozbiórki obozu i zatarcia po nim wszystkich śladów. Rozebrano wszelkie instalacje budowlane, a cały teren obozu zaorano. Zasadzono tu drzewa, obsiano go łubinem i  zbudowano dom dla rodziny ukraińskiej.

Szacuje się, że w obozie śmierci w  Treblince życie straciło  od 700 do 800 tysięcy Żydów. Według najnowszych badań liczba ofiar pokrywa się z górną granicą danych szacunkowych.
W Obozie Zagłady Treblinka II życie stracił Henryk Goldszmit znany jako Janusz Korczak. Człowiek ten mimo szansy opuszczenia getta pozostał ze swoimi wychowankami. Towarzyszył im w ostatniej drodze i zginął wraz z nimi.

Tereny poobozowe uporządkowano i upamiętniono w latach 1959-1963 wg projektu prof. F. Duszenki, A. Haupta i F. Strynkiewicza. Od 1964 roku działa Muzeum Walki i Męczeństwa Treblinka (Oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach). Swym zasięgiem obejmuje były: Obóz Zagłady,  Karny Obóz Pracy i  Miejsce Straceń (tzw. „Czarną Drogę i kopalnię żwiru).  Na terenie Muzeum znajduje się symboliczny cmentarz utworzony z 17 000 głazów oraz centralnie położony duży pomnik ofiar więźniów Karnego Obozu Pracy.

Opracowała: M. Kielan, na podstawie:
Źródła: Encyclopaedia of The Holocaust Tłumaczenie na polski – Andrzej Dąbrowski, www.treblinka.bho.pl
Fot. J. Kur, M. Dolota

Pułtusk ze względu na swoje położenie przez wieki był niezwykle cennym strategicznie i militarnie punktem.

Walki o miasto wielokrotnie wpisały się w historię. Jedna z najbardziej znanych bitew o Pułtusk została stoczona w czasach wojen napoleońskich. Wczesnym rankiem 26 grudnia 1806 roku pod Pułtuskiem starły się ze sobą wojska francuskie z  rosyjskimi. Wielka Armia Cesarza Francuzów – Napoleona I chciała zdobyć most na Narwi a następnie zająć całe miasto. Walka ta była kluczowym elementem planów militarnych Napoleona. Oddziały rosyjskie dowodzone przez generała Augusta von Bennigsena w znacznym stopniu utrudniły wojskom napoleońskim realizację założonego planu. Wielogodzinna walka nie przyniosła jednoznacznego rozstrzygnięcia. Napoleon uznał wycofanie się Rosjan w kierunku Ostrołęki za swój osobisty sukces. Wkrótce Francuzi zajęli miasto. Według przypuszczeń historyków w walkach uczestniczyło ponad 70 tysięcy żołnierzy z obu stron. Bitwa rozegrała się w bardzo trudnych zimowych warunkach atmosferycznych.
W następnym roku w lipcu podpisano pokój w Tylży. Z części zaboru pruskiego  utworzono Księstwo Warszawskie. Te zależne od Francji symboliczne państwo  polskie istniało do Kongresu Wiedeńskiego, który w latach 1813-1815 podjął ostateczną decyzję o jego likwidacji.
O wysokiej randze samej bitwy świadczy pamiątkowy napis na wzniesionym w Paryżu Łuku Triumfalnym. Bitwa miała duże znaczenie dla Francuzów. W czasach napoleońskich po Morzu Północnym pływała fregata „Pułtusk”, która weszła w skład floty wojennej Francji.

Opracowała: M. Kielan, fot. M. Dolota

W 150 rocznicę wybuchu powstania styczniowego należałoby wspomnieć o jednej z największych batalii tego zrywu patriotycznego – bitwie  węgrowskiej, której punkt kulminacyjny przypadł na  dzień 3 lutego 1863 roku.

Polacy w pamiętną noc styczniową uciekali wówczas przed tzw. „branką” czyli wcielaniem do wojska carskiego.  Po koniec stycznia tego roku Rosjanie postanowili opuścić mniejsze miejscowości i skoncentrować swoje wojska w większych garnizonach. Na mocy tego rozkazu Kozacy Dońscy opuścili Węgrów i przegrupowali się w Siedlcach. Węgrów był wówczas wolny i przybywali do niego ochotnicy, aby walczyć w powstaniu. Liczba ich wzrosła do 3500 osób. Brakowało broni, ale za to chęci do walki były wystarczające. Uzbrojeni byli głównie w broń białą czyli kosy. Rosjanie zakładali atak na Węgrów z 3 stron: Siedlec, Łochowa i Małkini. Do przewozu wojska wykorzystali  nową linię kolejową z Warszawy do Petersburga (oddaną do użytku 18.05.1852 roku). Polska strona przewidziała taki rozwój sytuacji i podjęła działania zaczepne. W Łochowie powstańcy zniszczyli urządzenia kolejowe i linię telegraficzną, spalili mosty na Liwcu i Bugu. Po jej  odbudowie  zaatakowali pociąg i rozbroili oficerów rosyjskich.  Odbudowa i ochrona tej linii wymagała od Rosjan dużego wysiłku.
Pierwszy atak na Węgrów nastąpił od strony wschodniej w miejscowości Mokobody. Do  Łochowa odbudowaną koleją dojechały posiłki, ale oddział ten został zaatakowany w nocy z 2 na  3 lutego przez partyzantów. Grupa północna z Małkini ostatecznie nie wzięła udziału w bitwie. Sytuację wykorzystali Polacy i w liczbie 1000 partyzantów zaatakowali wojska rosyjskie stacjonujące w Mokobodach. Artyleria rosyjska przeważyła jednak szalę zwycięstwa. Ranem 3 lutego przeważające liczebnie wojska rosyjskie ruszyły na Węgrów. Ogień artyleryjski wywołał panikę i ucieczkę ludności cywilnej. Partyzanci pozostali na  polu bitwy i przepuścili zwarty kontratak na wojsko składające się głównie z Kozaków. Następnego dnia (4 lutego)  siły obrońców Węgrowa  wycofały się  do Sterdyni, aby przekroczyć Bug i dołączyć do innych  walczących oddziałów. Miasto zostało doszczętnie spalone.

Bitwa ta była  pierwszą wielką operacją przeciw partyzantom ze  strony rosyjskiej. Mimo przegranej rozbudziła  nadzieję Polaków na zwycięstwo i odzyskanie wolności. Jako jedna z największych w tym powstaniu  doczekała się upamiętnienia w twórczości malarskiej i literackiej.
Późniejsze bitwy i potyczki:
– 12 marca  1863 Kamieńczyk,
– 20 marca 1863 Kąty Czarnieckie – zginęło 18 powstańców,
– 3 czerwca 1863 bitwa pod Nagoszewem,
– 10 czerwca  1863 Bitwa pod Korytnicą-  zginęło 27 powstańców,

– 23 maja 1865 roku w Sokołowie Podlaskim odbyła się egzekucja księdza Stanisława Brzóski oraz Franciszka Wilczyńskiego
–  9 marca 1946 w Kosowie Lackim zmarł ostatni weteran Powstania Styczniowego.

W 160. rocznicę wybuchu powstania  Wicepremier, szef MON  odsłonił na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie tablicę pamiątkową poświęconą bitwie pod Węgrowem. Batalia przeszła do historii jako polskie Termopile, jesteśmy dumni z postawy przodków – mówił minister.  Rocznicę zrywu „wspominamy czyn powstańczy, ale też pamiętamy o tym, że ramię w ramię z Polakami do powstania stanęli przodkowie dzisiejszych Litwinów i Ukraińców”  źródło:

 https://dzieje.pl/wiadomosci/szef-mon-odslonil-tablice-pamiatkowa-na-gnz-poswiecona-bitwie-pod-wegrowem

Opracował: M. Dolota, na podstawie: płk dr J. Ślipiec -Akademia Obrony Narodowej,

fot. A. Bala (inscenizacja 2013 rok, Nadleśnictwo Ostrów Maz.)
Odrestaurowany grób „Powstańców 1863” przez mieszkańców wsi Huta Gruszczyno.