Kategoria: Zwierzęta KPK

Różanka to niewielka rybka (osiągająca 8-10 cm długości) o bardzo specyficznym sposobie rozrodu. Jest jedynym występującym w Europie przedstawicielem ryb ostrakofilnych –  to znaczy, że jej rozród jest możliwy jedynie w przypadku współbytowania tej ryby z małżami z rodziny skójkowatych.

Różanki składają  ikrę do systemu oddechowego małży. Jednocześnie małże w swoim cyklu rozwojowym wykorzystują różanki do czasowego nosicielstwa wczesnych stadiów rozwojowych larw. Ten specyficzny rodzaj symbiozy pomiędzy różankami i małżami sprawia, że ich współbytowanie jest nieodzowne do prawidłowego rozwoju pogłowia różanki.

Na skutek zanieczyszczenia środowiska i zaburzenia warunków  fizyko -chemicznych wód powierzchniowych na wielu stanowiskach małże z rodziny skójkowatych wyginęły, co bezpośrednio wpłynęło na zanik pogłowia różanki.

W wodach większości państw Unii Europejskiej różanka, stała się rybą zagrożoną wyginięciem. W związku z tym została ona umieszczona w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. Również w Polsce gatunek ten umieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze  – jako gatunek zagrożony wyginięciem.

W celu  przywrócenie istnienia tego gatunku na terenie Puszczy Kozienickiej  Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych przystąpił do realizacji projektu „Restytucja różanki (Rhodeus sericeus) w wodach Kozienickiego Parku Krajobrazowego”. W warunkach laboratoryjnych wyhodowano narybek różanek metodą  prowokowanego tarła przy wykorzystaniu małży. W drugiej połowie września rozpoczęto zarybianie wcześniej wytypowanych niewielkich zbiorników wodnych  położonych na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Miejsca restytucji  będą sukcesywnie monitorowane. Kontrolowana będzie   jakość wód oraz kondycja różanek i małży.

Opiekę merytoryczną nad projektem sprawuje  dr Witold Strużyński, który w Zakładzie Zoologii Wydziału Nauk o Zwierzętach SGGW  realizuje część naukowo badawczą programu czynnej ochrony różanki. Projekt realizowany jest przy pomocy studentów Międzywydziałowego Koła Naukowego Biologów SGGW oraz przy udziale środków finansowych Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie.

Różanka   (Rhodeus sericeus) w warunkach hodowlanych

Hodowla narybku różanki  w warunkach laboratoryjnych w Zakładzie Zoologii Wydziału Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie    

Wypuszczanie narybku różanki  do zbiorników wodnych  położonych na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego przez Pana  dr Witolda Strużyńskiego.   

 

Z inicjatywy pracowników Zespołu ds. Kozienickiego Parku Krajobrazowego powstał program czynnej ochrony raka szlachetnego mający na celu odbudowę populacji tego gatunku w wodach Puszczy Kozienickiej.

Rak szlachetny (Astacus astacus) to typowo europejski gatunek skorupiaka, który może dorastać do20 cm długości całkowitej.  Niegdyś powszechnie występował w wodach śródlądowych Polski. Najczęściej spotykany był w niewielkich rzekach o bardzo urozmaiconej linii brzegowej i czystej wodzie, co spowodowało, że określono go mianem  testera czystości wód. Obecnie notowany jest sporadycznie z powodu wysokich wymagań siedliskowych. Podstawowymi czynnikami, które przyczyniły się do utraty większości populacji raka szlachetnego są:

• dżuma racza (choroba wywoływana przez mikroskopijne grzyby pasożytnicze)
• postępujące zanieczyszczenie wód
• intensywny rozwój rolnictwa i zabiegi agrotechniczne
• introdukcje raków pochodzenia amerykańskiego – pręgowatego i sygnałowego, będących nosicielami dżumy raczej
• nieprzemyślane zabiegi zarybieniowe

Prace  inwentaryzacyjne jakie wykonano na obszarze Puszczy Kozienickiej wykazały, że obecnie występują tu jedynie 3 populacje raka szlachetnego. Wykazano jednocześnie, że obszar ten położony jest w obrębie ekspansji obcego gatunku raka – raka pręgowatego pochodzącego z Ameryki Północnej.

Czynna ochrona daje szansę na chociaż częściowe odtworzenie pogłowia raka szlachetnego  w wodach Puszczy Kozienickiej. Dotyczy to szczególnie drobnych cieków, zlokalizowanych w obrębie Lasów Państwowych, które nie są użytkowane i zbyt często penetrowane przez ludzi, co daje swoiste zabezpieczenie siedlisk.

W ramach programu z odłowionych na terenie Puszczy Kozienickiej samic matek uzyskano wylęg młodych raczków (ok. 700 osobników). Po pięciomiesięcznym podchowie część z nich została wypuszczona do rodzimych cieków wodnych, wzmacniając w ten sposób liczebność lokalnych populacji. Pozostałe z wychodowanych raków wypuszczono do wytypowanych wcześniej cieków wodnych, na których sformowano kilkanaście rumowisk kamiennych, mających pełnić funkcje raczych  kryjówek. W kolejnych latach będzie prowadzony monitoring tych miejsc w celu potwierdzenia osiągnięcia zamierzonego efektu, czyli odtworzenia pogłowia raka szlachetnego w Kozienickim Parku Krajobrazowym.

Nadzór naukowy nad projektem pełni dr inż. Witold Strużyński – pracownik Wydziału Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie.

Odbudowa populacji raka szlachetnego (Astacus astacus) w Kozienickim Parku Krajobrazowym – etap 1” została dofinansowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, w formie dotacji w kwocie 15 000,00 zł.

Rak szlachetny  

Dorosła samica raka szlachetnego,  spód szczypiec wyraźnie czerwony  

Dorosłe raki przeznaczone do wypuszczenia

Młode raki przeznaczone do wypuszczenia

Wypuszczanie dorosłych raków

Wypuszczanie młodych raków

Największy gryzoń Europy- bóbr europejski (Castor fiber) jest gatunkiem chronionym, wpisanym do „Polskiej czerwonej księgi zwierząt”. Jako jeden z dwóch żyjących na świecie gatunków (oprócz człowieka) potrafi przystosować środowisko do swoich potrzeb. O ile działalność ludzi wywiera najczęściej niekorzystny wpływ na przyrodę, to działalność bobrów w większości przypadków jest pozytywna. Bobry przywracają w przyrodzie właściwe stosunki wodne, przyczyniają się do denaturalizacji siedlisk, ograniczają erozję, mają wpływ na zachowanie i zwiększenie bioróżnorodności.

Gryzoń ten we wczesnym średniowieczu  zamieszkiwał licznie całą Europę i Azję od strefy stepów po tundrę. W XI wieku z powodu intensywnych polowań liczebność bobra znacznie spadła, dlatego też Bolesław Chrobry wydał pierwsze prawo w Państwie Polskim ustanawiając urząd bobrowniczego, do którego należała opieka nad bobrami. W XII w. zabroniono polowań na bobry z wyjątkiem książąt i arystokracji kościelnej. Obowiązujące w latach 1532-1840 „Statuty Litewskie” prawnie chroniły bobry na Ziemiach Polskich. Pomimo prawnej ochrony   do początku XX wieku przetrwało  jedynie osiem małych populacji skupiających w sumie około 1200 osobników.  Przed gatunkiem pojawiła się groźba wyginięcia. Bobry ginęły w wyniku dynamicznie rozwijających się nowoczesnych cywilizacji i kolonizacji (wycinanie i wypalanie lasów, osuszanie bagien). Najwcześniej wyginęły bobry na południu Portugalii, Hiszpanii, Grecji, Iraku, Azerbejdżanu i Turcji.W późniejszym okresie zniknęły z Włoch i Anglii. W większości krajów bobry zniknęły na przełomie XVIII/ XIX wieku.Głównym zaś powodem zagłady bobrów były nadmierne polowania. Zastosowanie ubitych bobrów było bardzo różnorodne. Zęby bobra wieszane na szyi dziecka miały według ludowych podań zmniejszyć ból ząbkowania, a mięso- zwłaszcza z ogona (pluska) pokrytego łuskami podobnymi do rybich było spożywane w okresie postów.  Skór bobrów używano do produkcji luksusowych futer, mufek i czap, które miały polepszyć pamięć, sadłem leczono ciężkie rany, a zawartość worków strojowych zwanych strojem bobrowym była ceniona jako specyfik na wszelkie dolegliwości i choroby.               

W 1928 roku liczebność populacji bobra w Polsce oszacowano na 235 sztuk. Skuteczną ochroną objęto ten gatunek na mocy aktów prawnych z 1934 roku. W 1939 roku liczebność bobrów w Polsce wynosiła już około 400 sztuk. Po II wojnie światowej zaczęto prowadzić prace nad zwiększeniem liczebności tego gatunku w Polsce. Wynikiem tego było wdrożenie do realizacji w 1974 roku przez Zakład Doświadczalny w Popielnie Programu Aktywnej Ochrony Bobra Europejskiego. Głównym założeniem tego Programu było utworzenie licznych kolonii bobrów składających się z 4-6 introdukowanych par  w odległości wzajemnej pomiędzy takimi grupami około 100 km wzdłuż osi Wisły.

Obecnie bobry występują na terenie całej Polski, z wyjątkiem wysokich gór. Ślady bytności bobrów obecne są na każdej rzece i strumieniu, na wielu jeziorach, stawach , jak też bagnach i małych oczkach wodnych. Dane szacunkowe wskazują, że w roku 2005 populacja bobrów w Polsce liczyła ponad 43 tysiące osobników, przy czym najwięcej (12500 osobników) bobrów jest w województwie Podlaskim, a najmniej (85 osobników) w województwie śląskim.

 

Najstarsze wiadomości o bobrach w Puszczy Kozienickiej (dawnej Puszczy Radomskiej) pochodzą z 1224 roku kiedy to Leszek Biały przyznał biskupowi Iwonowi prawo łowienia bobrów na rzece Czarnej (Zagożdżonka). Wiadomo jest, że bobry żyły także na rzece Radomierzy (obecnie Radomka). W obrębie Puszczy znajdowały się dwie wsie służebne o nazwie Bobrowniki, a nad rzeką Zagożdżonką położone było uroczysko Bobrek.

Na skutek polowań i zmiany środowiska bóbr wyginął na terenie Puszczy Kozienickiej pod koniec XVIII wieku.

Dopiero koniec XX wieku staje się okresem reaktywacji bobrzego stanu i rozkwitu  ich pogłowia w okolicznych wodach. Odtworzenie populacji „bobrów kozienickich” zainicjowano 24 listopada 1991 roku, poprzez sprowadzenie 4 sztuk pochodzących z rzeki Omet w Nadleśnictwie Srokowo (Pojezierze Warmińsko Mazurskie). Restytucję przeprowadzono na rzece Zagożdżonce, nieopodal rezerwatu Źródło Królewskie (oddz.76). Od tego momentu pracownicy Kozienickiego Parku Krajobrazowego rozpoczęli cykliczne obserwacje bobrów. Według kolejnych raportów, ślady bytności bobrów stwierdzano na odcinku pomiędzy rezerwatem Brzeźniczka a mostem po dawnej kolejce wąskotorowej. W ciągu całego 1992 roku prowadzono stałe obserwacje wzdłuż rzeki Zagożdżonki, stwierdzając liczne ślady bytności bobrów.

Obserwowano zarówno liczne zgryzy, wyjścia na ląd i ścieżki. Szczególnie liczne objawy bytności bobrów zarejestrowano przy ujściu strumienia Królewskich Źródeł do Zagożdżonki (wzdłuż stromej skarpy). Jednocześnie wykazano,że aktywność tych zwierząt jest stwierdzana od mostu drogowego Kozienice–Zwoleń aż po ujście strumienia odprowadzającego wody z rezerwatu Brzeźniczka.

Równolegle z obserwacjami prowadzonymi na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego, gromadzono wszelkie dane dotyczące pojawiania się bobrów lub śladów ich żerowania na terenach przyległych do Puszczy Kozienickiej. W ten sposób, na przełomie 1992/93 roku uzyskano informację o bobrach na jeziorze Kozienickim, a w latach 1995-1997 na rzece Radomce w pobliżu miejscowości Wola Chodkowska.

W maju 1997 roku dokonano kolejnego wypuszczenia bobra, które było efektem interwencji na rzece Mlecznej w pobliżu Radomia, skąd pochodził wspomniany osobnik. Bóbr na skutek zanieczyszczenia rzeki miał objawy podtrucia, przez pewien czas przetrzymywany był w schronisku dla zwierząt w Radomiu. Następnie podjęto decyzję o wypuszczeniu go do rzeki Zagożdżonki (Nadleśnictwo Kozienice, oddz.56). Bóbr został wypuszczony 8 maja 1997 roku. Kolejne lata przyniosły rejestracje nowych stanowisk bobrów. W 2000 roku na rzece Leniwej i jej dopływie – rzece Narutówce. W 2002 roku w okolicy wsi Poświętne, stwierdzono na rzece Leniwej osobniki młodociane, w roku 2003 bobry zajęły Okólny Ług. W marcu 2003 roku na ulicy Radomskiej w Pionkach strażacy schwytali bobra, który po oględzinach lekarza weterynarii i decyzji Nadleśnictwa Kozienice został wypuszczony do zbiornika retencyjnego utworzonego na rzece Ostrownicy, kolejne kontrole wykazały, że osobnik w pełni zaaklimatyzował się o czym świadczyły kolejne świeże zgryzy. W kwietniu tego samego roku na rzece Zagożdżonce w Pionkach, wypuszczono bobra, wydobytego przez funkcjonariuszy JR-G Państwowej Straży Pożarnej ze studzienki telefonicznej w Pionkach.

W roku 2005 stwierdzono nowe stanowiska bobrów zlokalizowane na rzece Pacynce w pobliżu Antoniówki. Tego samego roku na rzece Mirence zaobserwowano pierwsze zgryzy nieopodal mostu drogowego Pionki-Sucha. Na przełomie lat 2005/2006 bobry zajęły kolejne stanowisko – w Strudze Polickiej w miejscowości Garbatka-Zbyczyn. Rok 2006 to kolejne  miejsca zajmowane przez bobry, wykazano je na dolnym odcinku Krępca –przed zbiornikami w Janikowie oraz na Gzówce przed zbiornikiem w Siczkach.

W wyniku badań populacji bobra w obrębie Puszczy Kozienickiej wykonanych na zlecenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego w 2007 roku stwierdzono występowanie na tym terenie około 120 osobników bobrów na tym terenie.

Na terenie Puszczy żeremia (domy bobrów) spotykane są sporadycznie, gdyż zwierzęta te bytują w norach wykopanych w wysokich brzegach rzek.

W Puszczy Kozienickiej bobry odgrywają bardzo ważną rolę, gdyż łagodzą negatywne skutki leja depresyjnego (obniżenie się poziomu wód wgłębnych), powodującego zanikanie terenów wodno- błotnych. Bobry budując tamy, tworzą rozlewiska często nawet o powierzchni kilku hektarów i utrzymują na nich stały poziom wody, gdyż woda przelewa się przez koronę tamy, a wszelkie jej uszkodzenia są na bieżąco naprawiane. W okolicach bobrowych tam podwyższa się i stabilizuje poziom wody gruntowej, zmniejsza się erozja brzegów. Poprzez zwiększenie osadzania się cząstek mineralnych i organicznych w rejonie tam bobrowych inicjowane są naturalne procesy bagienne.

W obrębie siedlisk bobrowych zwiększa się różnorodność biologiczna. W wyniku podwyższania się poziomu wody przy tamach i wycinania drzew przez bobry, zmienia się struktura i skład gatunkowy roślinności. Z czasem zaczyna dominować warstwa krzewów, odtwarzane są naturalne zespoły zaroślowe wierzbowo- brzozowe oraz zespoły leśne grądów, olsów i łęgów. Bogatsza staje się strefa runa z gatunkami światłolubnymi traw i ziół. W ten sposób powstaje szeroki pas przejściowy między dwoma ekosystemami (ekoton). Nie zamarzające do dna stawy bobrowe sprzyjają również odtwarzaniu się populacji wydry. Stawy bobrowe mają również bardzo duże znaczenie dla ptactwa wodnego. W związku z występowaniem rozbudowanej strefie ekotonowej, obecności martwych drzew i wysepek stwarzane są odpowiednie warunki do gniazdowania.

Pojawienie się bobrów w okolicy, a w związku z tym żeremi, tam i stawów bobrowych świadczy o czystości środowiska (głównie wody) i jest ważnym elementem poprawiającym walory krajobrazowe terenu. Można ten fakt wykorzystać do celów edukacyjnych. Na terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego, w rezerwacie przyrody źródła Królewskie wytyczone zostały 2 ścieżki dydaktyczne przez leśników z Nadleśnictw Kozienice i Zwoleń w ramach realizowanego wspólnie z Holenderskim Ministerstwem Rolnictwa, Ochrony Środowiska i Rybołóstwa programu Edukacyjnego w Leśnym Kompleksie Promocyjnym „Puszcza Kozienicka”. Na jednej z nich można zapoznać się z efektami działalności bobrów.
Dowiemy się tu, że puszczańskie bobry zgryzają najczęściej korę i młode pędy leszczyny, wierzby, graba i olchy ale spotkać można także zgryzione pnie dębowe, brzozowe, a nawet świerkowe. Bobry z Kozienickiego Parku Krajobrazowego zajmują coraz większe terytoria. Ślady ich żerowania spotkać można w odległości nawet 60 metrów od rzeki. Puszczańskie bobry zajmując nowe tereny wyszły poza obręb lasu, zasiedlając rzeki  w pobliżu ludzkich osiedli- terenów rolniczych, stawów hodowlanych. Stopniowo także w obrębie Kozienickiego Parku Krajobrazowego zaczynają pojawiać się konflikty na linii bobry człowiek. Zwierzęta te są płoszone, następuje rozbieranie tam.

W celu zminimalizowania tych konfliktów i w ramach aktywnej ochrony gatunkowej pracownicy Kozienickiego Parku Krajobrazowego podejmują działania edukacyjne i techniczne. I tak np. w miesiącu listopadzie 2007 roku wykonane zostało po raz pierwszy na terenie Parku udrożnienie tamy bobrowej przy pomocy rur PCV na rzekach Mirence i Krypiance.

Michał Latos – Kozienicki Park Krajobrazowy
Witold Strużyński- SGGW Warszawa