Dziedzictwo żydowskie Chojnowskiego Parku Krajobrazowego

Piaseczno

Jak pisze Lechosław Herz w Przewodniku po Chojnowskim Parku Krajobrazowym (2007), ludność żydowska zaczęła napływać do Piaseczna i osiedlać się w mieście w XVII wieku. W XIX wieku stanowili aż 42% mieszkańców Piaseczna! Przed II wojną światową liczba mieszkańców pochodzenia żydowskiego kształtowała się na poziomie 34%, czyli 2809 osób. Mieszkały one głównie przy ulicy Nadarzyńskiej; w mieście znajdowały się dwa domy modlitwy oraz mykwa. Przy ulicy Zgoda 1, obok mykwy, znajdowała się nieistniejąca już dziś synagoga. Religijnym przywódcą społeczności był cadyk i znachor Kelman Kalonimus Szapiro, założyciel warszawskiej szkoły religijnej Daas Mosze, syn rabina Elimelecha z Grodziska Mazowieckiego. Cmentarz w Piasecznie powstał na przełomie XIX i XX wieku, jako iż wcześniej Żydów piaseczyńskich chowano na cmentarzu w Nadarzynie. W listopadzie 1940 roku hitlerowscy okupanci wyznaczyli w mieście getto (ograniczone ulicami Świętojańską, Jerozolimską, Topolowa, Czajewicza i Krótką), które lutego 1941 przeniesiono do getta warszawskiego. Piaseczyńscy Żydzi zginęli w obozie zagłady w Treblince.

Góra Kalwaria

Góra Kalwaria (jidysz: „Ger” czyli „nawrócony”) posiadała w 1864 roku populację ludności żydowskiej w wysokości aż 73% mieszkańców (1664 osoby)! Przed II woja światową liczba ta wzrosła do ponad 3000 osób. Za sprawą cadyka Izaaka Meir Rothenburga Altera, Góra Kalwaria stała się ważnym ośrodkiem chasydyzmu w Europie; pielgrzymowali do niej ortodoksyjni Żydzi z całej Polski. Dzielnica żydowska znajdowała się w centrum miasta; obok zachowanej do dziś synagogi przy ulicy Pijarskiej były mykwa, cheder (szkoła żydowska dla chłopców), dom modlitwy oraz dwór cadyka. W 1940 naziści utworzyli w Górze Kalwarii getto, pomiędzy ulicami Pijarską, Strażacką, ks. Sajny i Piłsudskiego. Z około 3500 mieszkańców pochodzenia żydowskiego, II wojnę światowa przetrwało tylko około 30-40 osób.

Synagoga przy ulicy Pijarskiej 10/12 w Górze Kalwarii powstała w 1903 r. w miejsce drewnianej synagogi z 1849 r. Sąsiaduje ona z dworem cadyka Altera Icchaka Meir Rothenberga. Synagoga była prywatnym domem studiów religijnych rodziny Alterów. Do dziś wewnątrz synagogi widoczne są żeliwne słupy galerii dla kobiet, ukinatowy piec do wypiekania macy na poddaszu, a w okrągłym oknie nad głównym wejściem gwiazda Dawida. Podczas II wojny światowej w bożnicy oraz przed nią hitlerowcy wykonywali masowe egzekucje Żydów.
Obecnie budynek znajduje się pod opieką warszawskiej gminy żydowskiej.

Synagoga w Górze Kalwarii

Cmentarz w Górze Kalwarii pochodzi z 1826 r., zachowało się na nim około 60 nagrobków, studnia do ablucji rytualnych, odbudowany w 1991 r. ohel – czyli grobowiec – cadyków z dynastii Alterów a także pomnik ku czci ofiar Holocaustu. Najstarszy nagrobek pochodzi z 1840 r.

Cmentarz żydowski w Górze Kalwarii

Odbudowany ohel cadyków z dynastii Alterów

Żydzi zamieszkiwali przed wojną również wiele innych miejscowości leżących na obszarze i w okolicach Chojnowskiego Parku Krajobrazowego, takich jak Tarczyn czy Jeziorna.

Przed II wojną światową Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Jeziorny. Przy ulicy Bielawskiej znajdowała się murowana bożnica, wybudowana w 1930 r. w miejsce drewnianej, a także stojąca do dziś przy ulicy Bielawskiej 10a mykwa z 1920 roku (obecnie dom prywatny). Obok drewnianej synagogi, u zbiegu ul. Fabrycznej i Krzywej znajdował się dom Abrama Konigsteina, w latach 1915–1941 prezesa gminy żydowskiej. W czasie wojny przez krótki czas funkcjonowało tu (pomiędzy ulicą Bielawską a rzeką Jeziorką) getto, którego mieszkańców hitlerowcy wywieźli w 1941 r. do getta w Warszawie. Fotografię mykwy obejrzeć można tutaj: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/1175-konstancin-jeziorna/112-synagogi-domy-modlitwy-i-inne/85810-mykwa-w-konstancinie-jeziornej