Historia

08.05.2011

Puszcza Kozienicka dawniej Radomska powstała na początku XVII wieku, kiedy z dóbr królewskich obejmujący główny trzon Puszczy Radomskiej w 1607r. utworzono tzw. ekonomię królewską z administracyjną siedzibą w Kozienicach. Od powstania naszej państwowości do końca istnienia Rzeczpospolitej puszcza była własnością królewską. Najwięcej zapisów związanych z historią puszczy, dotyczy okresu za panowania dynastii Jagiellonów. W okresie tym w lasach puszczy dominowało łowiectwo i bartnictwo. Zwierzostan puszczy był niezwykle bogaty. Występowały licznie: jelenie, łosie, dziki, bobry, niedĽwiedzie, rysie, żbiki, wilki, borsuki, lisy, kuny, tchórze oraz ptactwo wodne i drapieżne.

Na rozwój łowiectwa wpłynęło dogodne położenie tych terenów przy uczęszczanym szlaku łczącym Kraków z Wilnem. Trakt ten zwano „Litewskim gościńcem” lub „Drogą królewsk±”. Teren puszczy i Jedlnię szczególnie upodobał sobie król Władysław Jagiełło. Podczas powrotów z Litwy gdzie spędzał zimy, miał w zwyczaju zatrzymywać się w dworku modrzewiowym w Jedlni. W latach 1403 – 1434 na tym terenie przebywał 23 razy. Z wielkich polowań urządzanych w puszczy, należy wymienić tzw. wielkie łowy mające na celu zgromadzenie zapasu mięsa na wojnę z Krzyżakami w 1410 r. Natomiast w 1409 r. zbudowano most łyżwowy (w odniesieniu do dzisiejszej nazwy pontonowy), który pod Kozienicami Wisłą spławiono do Czerwińska i tam posłużył do przeprawy wojskom polskim maszerującym na wojnę z zakonem krzyżackim.

Mieszkańcy ówczesnych wsi puszczańskich takich jak Jedlnia, Mąkosy, Kozienice byli poddanymi królewskimi, korzystającymi z wielu przywilejów. W 1387r. Władysław Jagiełło obdarzył Jedlnię przywilejem zwalniającym ją od wszelkich obowiązków, prócz dani miodowej i posług przy polowaniach, a w 1430r. wydał przywileje jedleńskie ( potwierdzone w Krakowie w 1433r.) gwarantujące szlachcie nietykalność osobistą.
Puszcza jako miejsce polowań królewskich była w pewien sposób chroniona przed wylesieniami, jej ochronie sprzyjał również fakt, że drewno w tym okresie na skutek dużej obfitości nie miało większego znaczenia zarówno jako budulec jak i opał. Mała eksploatacja drewna w tym okresie związana była także z występującymi trudnościami technicznymi. Do obróbki drewna stosowano prymitywne narzędzia, do transportu służyły drewniane wozy bez obręczy stalowych i o drewnianych osiach, a siłą pociągową były woły.

Figurka w Zadobrzu – r. 1912 W okresie tym przemysł ograniczał się do smolarni, ptaszarni i rzemieślniczo prowadzonych drobnych warsztatów bednarskich, kołodziejskich i innych. Tartaki zwane „piłami” były wtedy nieliczne, nie tworzyły osobnych obiektów przemysłowych, lecz połączone były wspólnie z młynami. Wykorzystywano w ten sposób energię wodną. W 1475r. opat Jan na rzece Czarnej /Zagożdżonka/ w dziedzictwie Janików pozwolił Piotrowi Przerwiszowi wybudować młyn oraz tartak. Były to pierwsze obiekty tego typu, często zwane od nazwisk młynarzy np. Słowiki lub ¦mietanki. W XVI i XVII w. nad Zagożdżonką w miejscowościach Kociołki, Pionki, Zagożdżon, Płachty było 4 tartaki, które prowadzono wspólnie z młynami. W XVIII wieku w ekonomii kozienickiej istaniały 3 tartaki – Kociołek, Pionka, Zagożdżon. Na rzece Mironicy istniał młyn z tartakiem. W Suchej w 1718r. powstał tartak zbudowany przez plebana.

Podobnie jak młyny nad rzekami budowano rudnie- były to piece do wytapiania żelaza Wytapiano tam rudę darniową, dostępną na podmokłych łąkach śródleśnych. Źródłem opału był węgiel drzewny dostarczany przez smolarzy. Bardzo często obiekty te sytuowano w lesie. W puszczy przerabianiem drzewa na różne sprzęty oraz wypalaniem go na węgle i smołę zajmowali się smolarze często nazywani maziarzami lub budnikami. Ilość smolarzy była dość znaczna i tak w Jedlnii było ich 11, w Kozienicach 3, Jastrzębi 6, Suchej 2. W piecach smolarskich w póĽniejszych czasach (około 1860r.) wypalano smołę i pędzono terpentynę.

Podobnie jak łowiectwo równie intensywnie rozwijało się bartnictwo, które na terenie puszczy ma tradycje sięgającą okresu wczesno-feudalnego. W XVI wieku na terenie starostwa radomskiego około 327 rodzin zajmowało się bartnictwem. Bartnicy byli wieczystymi dzierżawcami barci z których musieli składać daniny tzw. bartne najczęściej z miodu. Bartnicy mieli wolny wstęp do lasu, wycinali łyko na powrozy, zbierali żołędzie, kosili trawy na pobliskich łąkach, wypasali w puszczy bydło, obsiewali niwki oraz zbierali jagody, grzyby i orzechy. Bartnik posiadał zbiorowisko większej ilości barci (sosen bartnych) zwanych kątem. Kąty obejmowały pewną przestrzeń lasu określoną granicami ścieżek, dróg, strumyków. Barcie oznaczano znakami, wyciętymi na pniach drzew. Bartnicy należeli do organizacji bartnych – obelści. W 1505r. znajdowało się 37 oblin do których należało 55 bartników z Jedlnii i okolic. Organizacja bartników Puszczy Radomskiej mieściła się w Jedlnii i prowadziła księgi swych czynności, które sięgają roku 1584. Stowarzyszenie bartne nazywało siebie „prawem obelnym”. Członkiem prawa obelnego stawał się każdy bartnik po złożeniu przysięgi, posiadający barcie w puszczy. Organizacja posiadała sąd bartny w których sądzono spory, a także wykroczenia między bartnikami. Jeszcze po II wojnie światowej na terenie boiska szkolnego w Jedlni znajdował się głaz narzutowy zwany „kamieniem sądowym”, przy którym dawniej odbywały się sądy. Najbardziej bartnictwo rozwinęło się w XVI i XVII wieku.

Ważniejsze wydarzenia z historii puszczy kozienickiej:

XII wiek – wylesienia wzdłuż Wisły; założenie Magnuszewa, Ryczywołu, Świeży,Gniewoszowa, Kozienic, Lesiowa, Tczowa i Jedlni
1320 – przypisanie terenów Puszczy do starostwa radomskiego
1347 – Kazimierz Wielki wydaje statuty wiślickie zachęcające do osiedlania się w Puszczy
przełom XIV i XV wieku – panowanie Władysława Jagiełły, przejazdy króla na trasie Wilno – Kraków, rozwój Jedlni, wzrost znaczenia Puszczy jako łowiska królewskiego (król polował tutaj 23 razy)
1430 – król Władysław Jagiełło wydaje w Jedlni uchwałę „Neminem Captivabimus nisi iure victum” („statuty jedleńskie”)
1 styczeń 1447 – w Kozienicach urodził się król Zygmunt I Stary
Kajzerówka, cmentarz 1505 – sejm w Radomiu i uchwała „Nihil novi”
1554 – pierwsza lustracja Puszczy
1607 – powstanie ekonomii kozienickiej
1772 – lokacja Augustowa i Stanisławic
1784 – oddzielenie gospodarki leśnej od folwarcznej
1786 – nadleśniczy Sewerynowicz wykreśla pierwszą mapę leśną Puszczy
1794 – pierwszy plan urządzania lasu (Karol Mehlig dokonuje opisu taksacyjnego Puszczy, sporządza instrukcję gospodarki leśnej i wskazania gospodarcze); atak Rosjan na fabrykę karabinów w Kozienicach – przystąpienie Kozienic do Insurekcji Kościuszkowskiej
1795 – 1809 – zabór austriacki, dotkliwa dewastacja lasów
XIX wiek – rozpad ekonomii kozienickiej, ok. 40% powierzchni puszczy trafia w ręce prywatne
1805 – urządzanie lasu metodą austriackiej taksy kameralnej
Chata – Muzeum Wsi Radomskiej
1810 – 1811 – urządzanie lasu (oparte na instrukcji polskiej), podział Puszczy na obręby i oddziały
1819 – 1885 – urządzanie lasu (oparte na instrukcji rosyjskiej)
1863 – 1864 – powstanie styczniowe, działalność partii Czachowskiego i Kononowicza na terenie Puszczy
1901 – 1902 – podział leśnictwa Kozienice na leśnictwa: Kozienice, Radom i Garbatka
1914 – bitwa pod Anielinem – Laskami (Pierwsza regularna bitwa frontowa stoczona przez I Pułk Legionów Polskich dowodzonych przez Józefa Piłsudskiego u boku armii austriacko – węgierskiej przeciwko armii rosyjskiej: walki o Laski – bataliony dowodzone przez majora Michała Żymierskiego, walki o Anielin – batalion dowodzony przez majora Edwarda Rydza Śmigłego. Poległo 250 legionistów)
1915 – bitwa na szlaku Pakosław – Chechły (Walki w czasie wielkiej ofensywy państw centralnych: Legioniści Puławskiego pod dowództwem podpułkownika Antoniego Reutta walczyli u boku wycofujących się brygad rosyjskich przeciwko niemieckiej dywizji gen. Woyrscha. Zginęło 50 legionistów)
1912 – 1930 – urządzanie lasu
1939 – bitwa pod ¦wierżami, rozbicie niemieckiej kolumny łącznościowej przez „Hubala””Kamienna Grobla” – M. Latos
1943 – 1945 – działalność partyzancka AK i BCh
1946 – 1966 – urządzanie lasu
1962 – utworzenie rezerwatu Zagożdżon
1978 – utworzenie rezerwatu Ponty
1980 – utworzenie rezerwatu Brzeźniczka
1982 – utworzenie rezerwatów: Ciszek, Jedlnia, Załamanek, Pionki
1983 – utworzenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego
1985 – utworzenie rezerwatów: Ługi Helenowskie, Miodne
1994 – utworzenie rezerwatu Krępiec
1995 – powołanie LKP „Lasy Puszczy Kozienickiej”, międzynarodowe seminarium „Podstawy zrównoważonej gospodarki leśnej”
1997 – V Kongres Leśników Polskich „Problemy przebudowy drzewostanów w LKP”
1999 – utworzenie rezerwatu Ponty Dęby
2000 – konferencja OECD „Prognoza Środowiskowa i strategia dla sektora leśnego do 2020 roku”
2000 – utworzenie rezerwatów: Królewskie Źródło, Leniwa
2001 – powiększenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego