Autor: NPK

Nadbużański Park Krajobrazowy cechuje się cennym krajobrazem rolniczym, a jednym z jego walorów są wierzby głowiaste. Wierzby porastają miedze, drogi śródpolne i publiczne.  Cześć z nich jest ogłowiana dość często, a inne sporadycznie. Gałęzie tego gatunku służyły jako surowiec energetyczny, ale pozostały pień drzewa był siedliskiem wielu gatunków zwierząt. Obecnie na terenie parku ogławianiem wierzb zajmują się ich właściciele. Planowany jest kompleksowy program ogławiania, ale wymaga to porozumienia z właścicielami gruntów i zarządcami dróg publicznych.

Wierzba głowiasta to nie specjalny gatunek, czy odmiana wierzby, ale forma drzewa ukształtowana ręką człowieka. Możemy ją uzyskać z sadzonek (sztobrów), lub pozyskanych podczas ogławiania grubych pędów (żywokołów). Jeśli chodzi o gatunki wierzb prowadzone w formie głowiastej najczęściej wykorzystuje się u nas wierzbę kruchą (Salix x fragilis) oraz wierzbę białą (Salix alba).

Wierzba uważana jest za najbardziej „polskie drzewo”, tak jak bocian biały jest najbardziej „polskim ptakiem”. Zarówno wierzba głowiasta, jak też i bocian, są umieszczone w logo Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian”, co tym bardziej motywuje nas do troski o nie. O ile o bociana możemy się na razie nie martwić, to wierzby głowiaste powoli odchodzą do historii. Coraz mniej gospodarzy sadzi „żywokoły” na swoich miedzach, coraz mniej jest miedz, właściciele istniejących szpalerów często sami nie są już na siłach, aby ogławiać znajdujące się na ich gruntach wierzby.

Wierzby nie ogławiane przez 5 i więcej lat, mające pędy o grubości ponad 30 cm, na skutek dużego wiatru lub pioruna, kruche, posiadające duże ilości soków łatwo się rozłamują, po czym obumierają. Drzewa rosnące przy drogach i zabudowaniach stanowią dodatkowe zagrożenie dla samochodów, pieszych i okolicznych budynków.

Wierzby głowiaste są cennym siedliskiem wielu gatunków dzikich zwierząt. Najczęściej u nas sadzone wierzba krucha i wierzba biała to gatunki szybko rosnące, o miękkim, łatwo próchniejącym drewnie. W wyniku systematycznego ścinania pędów na stałej wysokości, już w wieku kilkunastu lat od posadzenia, tworzy się charakterystyczna „wierzbowa głowa”. Jest to zgrubienie, w którym w wyniku próchnienia tworzą się liczne dziuple i szczeliny. Dodatkowo miękkie drewno wierzby jest atrakcyjnym materiałem do kucia dziupli przez różne gatunki dzięciołów, a nawet sikory czarnogłówki. Obfitująca w dziuple i szczeliny wierzba głowiasta staje się miejscem gniazdowania pospolitych dziuplaków: sikor, szpaków, kawek, pliszek czy mazurków. Co ważne, wierzby głowiaste są chętnie zasiedlane przez coraz rzadsze dudki, kraski czy pójdźki. Gęste wierzbowe pędy i obszerne dziuple dają też schronienie kaczkom krzyżówkom, drozdom, gołębiom grzywaczom, uszatkom, spotkać też można na ogłowionych wierzbach gniazda bocianie.Wierzby, jako jedne z najwcześniej kwitnących polskich drzew są na przedwiośniu cennym pożytkiem dla owadów zapylających: pszczół i zagrożonych trzmieli. Te ostatnie chętnie zasiedlają również wierzbowe dziuple. Do innych amatorów wierzbowych dziupli (tych z dużą ilością zalegającego próchna) należy chrząszcz pachnica dębowa – gatunek narażony na wyginięcie i podlegający szczególnej ochronie w krajach Unii Europejskiej. Chrząszcz ten związany jest z próchnowiskami w drzewach liściastych, gdzie rozwijają się jego larwy.

Źródło:   https://www.bocian.org.pl/wierzby/przepis

Fot. Zespół ds. NPK

Zespół ds. NPK prowadzi zadania z zakresu inwentaryzacji i ochrony biernej roślin rzadkich i chronionych w granicach NPK poza miejscami ich prawnej ochrony (np. w rezerwatach i użytkach ekologicznych) oraz w nadleśnictwach i lasach niepaństwowych.

Czynną ochroną objęto gatunki: widlicz spłaszczony i widlicz cyprysowy w ramach współpracy z Nadleśnictwami Łochów, Pułtusk, Sokołów. Pozostawiono kępy ekologicznych o powierzchni min. 500 m² na stanowiskach widliczy. Dodatkowo prowadzona jest:

• weryfikacja stanowisk chronionych grzybów w ramach prac taksacyjnych Nadleśnictwa Łochów: ochrona drzew ze stanowiskami ozorka dębowego, odnożycy mączystej, odnożycy kępkowej.
• współpraca z Nadleśnictwami Łochów, Pułtusk, Sokołów w sprawie ochrony stanowisk pomocnika baldaszkowego, modrzewnicy zwyczajnej, sasanki łąkowej, kruszczyka sinego, goździka piaskowego, tajęży jednostronnej;

• inwentaryzacja nowych stanowisk roślin chronionych (modrzewnica zwyczajna, mącznica lekarska, centuria tysiącznik, pomocnik baldaszkowy, kukułka szerokolistna, wawrzynek wilczełyko, goździk piaskowy, widlicz spłaszczony, widlicz cyprysowy, kruszczyk szerokolistny, kruszczyk siny, goryczuszka gorzkawa, tajęża jednostronna, kosaciec syberyjski, bagno zwyczajne, lilia bulwkowata, lilia złotogłów, listera jajowata, widłak jałowcowaty, widłak goździsty, wroniec widlasty, pióropusznik strusi, pszeniec grzebieniasty, miodownik melisowaty, bobrek trójlistkowy, zaraza błękitnawa, sasanka łąkowa, gruszyczka mniejsza, gruszyczka okrągłolistna.
• kontrola 18 stanowisk roślin chronionych, których lokalizacje znane były z wcześniejszych obserwacji: gruszyczka okrągłolistna, wawrzynek wilczełyko, storczyk kukawka, mieczyk dachówkowaty, miodownik melisowaty, zaraza błękitnawa, leniec bezpodkwiatkowy, lilia złotogłów, goryczuszka gorzkawa, gnidosz królewski, pełnik europejski.

Stanowiska chronionych gatunków roślin zarodnikowych

Zlokalizowano i potwierdzono występowanie siedlisk ze stanowiskami chronionych gatunków roślin zarodnikowych. Gatunki te rozpowszechnione są w granicach Parku na siedliskach borowych, w lasach i olsach. Najciekawsze gatunki zaobserwowano:

– na torfowiskach niskich (Thuidium sp., Drepanocladus sp. i in.) – okolice Korczewa;

– na murawach mezofilnych (Campyliadelphus triquetrus) – Góry, Ruska Strona k. Korczewa;

– na torfowiskach wysokich (Sphagnum sp., Aulacomnium sp. i in.); – torfowiska wokół jeziorek Kałęczyńskich, torfowisko Kuźniarki; torfowisko k. Kaczeńca;

– na świerczynach borealnych i olsach (Thuidium sp., Sphagnum sp., Aulacomnium sp. i in.) – jegle ekotonowe- rezerwat „Jegiel”;

– na murawach psammofilnych (Abietinella sp. i in.) – piaszczyska w okolicy miejscowości Wywłoka;

– w borach świeżych (Ptilidium ciliare)

– w olsach torfowcowych (Fissidens taxifolius, Sphagnum sp.)

Nadbużański Park Krajobrazowy prowadził od 1999 roku zabiegi pielęgnacyjne na pomnikach przyrody na terenie NPK i otuliny, co pozwalało na zachowanie w dobrej kondycji zdrowotnej, wiekowych i cennych przyrodniczo elementów miejscowych ekosystemów.

W 2009 roku w ramach projektu finansowanego przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie udało się wykonać opryski zwalczające szrotówka kasztanowcowiaczka na 22 kasztanowcach zwyczajnych objętych ochroną pomnikową. Prace przeprowadzane były w okresie maj-czerwiec w czasie wzmożonego wylotu motyli. Dzięki tego typu zabiegowi liście na kasztanowcach pozostały zielone, aż do późnej jesieni. Dodatkowo w lipcu i wrześniu wykonano zabiegi chirurgiczne na 192 pomnikowych drzewach z gatunku: lipa drobnolistna, klon pospolity, dąb szypułkowy. Cięcia pielęgnacyjne poprawiły statykę drzew, dodatkowo założono elastyczne wiązania, które zapobiegają zniszczeniu drzew w czasie silnych wiatrów i burz.
Działania obecnie
W roku 2013 wznowiono program ochrony drzew pomnikowych poprzez ich chirurgię i leczenie. Wytypowano 9 pomników przyrody w tym 8 starych drzew  gatunku (dąb szypułkowy – 7 sztuk i sosna pospolita – 1 sztuka) oraz aleję składającą się z 47 drzew gatunku świerk pospolity i 11 sztuk jesion wyniosły.

W 2015 roku potworzono program finansowany przez WFOŚiGW (dotowany na kwotę 27 000,00 zł) oraz  gminy i nadleśnictwo (łączna dotacja 3 000,00 zł). Zabiegi przeprowadzono w gminach Łochów, Sadowne  oraz na wspólnym  terenie Nadleśnictwa Łochów oraz gmin Stoczek i Korytnica.  Leczeniem i chirurgią objęto 63  drzew będących pomnikami przyrody gatunku: dąb szypułkowy – 47 szt., sosna zwyczajna – 2 szt., grab pospolity – 10 szt., jesion wyniosły – 3 szt., kasztanowiec biały – 1 szt.

Zgodnie z art. 44-45 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. z 2022  poz. 916):

– Ustanowienie pomnika przyrody (…) następuje w drodze uchwały rady gminy.

– Uchwała rady gminy określa nazwę danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy właściwe dla tego obiektu, obszaru lub jego części, wybrane spośród zakazów wymienionych w art. 45 ust. 1. Zniesienia formy ochrony przyrody dokonuje rada gminy w drodze uchwały. Projekty uchwał wymagają uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.

Obecnie pracownicy Zespołu ds. NPK przeprowadzają inwentaryzacje starych dorodnych drzew, w tym uznanych za pomniki przyrody zgodnie z nr GDOŚ (np. PL.ZIPOP.1393.PP.1433053.3653), a następnie informują urzędy gmin o konieczności przeprowadzenia na nich ochrony czynnej.

Nadbużański Park Krajobrazowych jest miejscem bardzo ważnych programów ochrony czynnej zarówno zwierząt chronionych jak i łownych wymagających ochrony.

Działania z zakresu czynnej ochrony lęgów kulika wielkiego zostały zapoczątkowane przez Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”. W latach 2013-2015 Towarzystwo realizowało projekt POIS.05.01.00-00-380/12 „Ochrona kulika wielkiego w kluczowych ostojach gatunku w Polsce”, który był współfinansowany ze środków UE (POIŚ), NFOŚiGW oraz WFOŚiGW w Warszawie. W ramach projektu inwentaryzacją objęto 18 ostoi kulika wielkiego, a  czynną ochroną objęto 107 lęgów kulika wielkiego w dolinie Noteci, Dolinie Dolnego Bugu, Dolinie Liwca, Dolinach Omulwi i Płodownicy oraz w Ostoi Kurpiowskiej. Ważnym elementem projektu było opracowanie Krajowego Planu Ochrony Kulika Wielkiego, który został w lutym 2016 r. przedstawiony Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska do zatwierdzenia. Projekt pt. „Realizacja Krajowego Planu Ochrony Kulika Wielkiego – etap I”, jest kontynuacją i rozwinięciem działań realizowanych w latach 2013-2015, a jego głównym celem była realizacja Krajowego Planu Ochrony, w szczególności czynnej ochrony lęgów kulika wielkiego w najważniejszych ostojach gatunku, które łącznie skupiają ponad 70% (>170 par lęgowych) krajowej populacji szacowanej na ok. 250 par.  W projekcie zaplanowano realizację zadań wpisanych do Krajowego Planu Ochrony Kulika Wielkiego oraz działań ujętych w Planie Zadań Ochronnych obszarów Natura 2000 (gdzie kulik wielki jest przedmiotem ochrony).

W latach 2017-2020 Towarzystwo realizowało ze środków Funduszu Spójności UE w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020, projekt POIS.02.04.00-00-0019/16 pt. „Realizacja Krajowego Planu Ochrony Kulika Wielkiego – etap I”, który jest kontynuacją i rozwinięciem działań realizowanych w latach 2013-2015. Więcej o projekcie POiŚ na stronie  https://www.bocian.org.pl/kulik

Od roku 2021 czynna ochrona lęgów kulika wielkiego jest kontynuowana przez Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków przy wsparciu Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian” http://www.ptop.org.pl/ochrona/ptaki/1573-realizacja-krajowego-planu-ochrony-kulika-wielkiego.html

Źródło https://www.bocian.org.pl/kulik

Fot. Zespół ds. NPK

Nadleśnictwo Łochów, jako przykład dobrej praktyki, od wielu lat współpracuje z Wydziałem Leśnym SGGW w Warszawie w szerokim zakresie badań leśnych, w tym łowieckich. Efektem współpracy było podjęcie w 2009 r. badań nad wsiedlaniem kuropatw. Program finansują Lasy Państwowe, a wykonawcą jest Wydział Leśny. Prace wykonywane są według metodyki wcześniej opracowanej i cały czas doskonalonej. Dzięki wsparciu finansowemu Lasów Państwowych i ogromnemu zaangażowaniu wielu leśników z Nadleśnictwa Łochów możliwe są badania telemetryczne. Poprzez kontakt z lokalną społecznością, możliwe są prace nad kształtowaniem krajobrazu w sposób korzystny dla kuropatw.

Programy aktywnej ochrony zająca prowadzone są w kilku Ośrodkach Hodowli Zwierzyny (OHZ) Lasów Państwowych. Najczęściej opierają się na wzmożonej redukcji drapieżników i wsiedlaniu zajęcy (szaraków) z hodowli prowadzonej przez Nadleśnictwo Świebodzin.

W 2019 roku 50 zajęcy wypuszczono na pola pod Łochowem (otulina NPK) w ramach długofalowego programu reintrodukcji tego gatunku. Szaraczki przyjechały do nas z Małopolski i mamy nadzieję, że spodoba im się na Mazowszu (źródło: https://www.facebook.com/nadlesnictwo.lochow).

Pomimo,  że tak ważne programy ochrony czynnej  są prowadzone na terenie NPK przez inne instytucje to Zespól ds. NPK uczestniczy w inwentaryzacji tych gatunków oraz przekazuje informacje, w ramach współpracy,  odpowiednim instytucjom.

Źródło: Paweł Nasiadka, Roman Dziedzic-Podręcznik najlepszych praktyk ochrony kuropatwy i zająca. Warszawa 2014, str. 88.

Fot. Zespół ds. NPK

Od początku 2019 roku, kiedy zakończył działalność azyl dla ptaków w miejscowości Garnek Zespól ds. NPK współpracuje z gminami i Miejskim Ogrodem Zoologiczny w Warszawie (azylem dla ptaków).

Pracownicy gmin, innych instytucji  a także osoby prywatne  z terenu NPK i jego otuliny dostarczają ranne ptaki, które z przyczyn losowych nie mogą już żyć na wolności. Dotyczy to także bocianów i innych ptaków migrujących, które nie odleciały na zimę do cieplejszych krajów.

Ptaki przyjmowane są w dni robocze od poniedziałku do piątku w godz. 8.00 -16.00, a następnie przewożone do azylu w ZOO. Nie należy zatem zgłaszać telefonicznie ptaków latających, gdyż nie ma możliwości ich schwytania.

Pani weterynarz z Ptasiego Azylu Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego przeprowadza szkolenia, także w gminach  dotyczące zachowania i bezpieczeństwa wobec rannych  ptaków. Jednym z tematów są  pisklęta różnych gatunków, które najpierw należy obserwować zanim zabierze się je od swoich rodziców.

Inną formą współpracy jest informowanie organizacji ornitologicznych o znajdowanych (obserwowanych) obrączkowanych ptakach.

Zespół ds. Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego (NPK) już po raz 12 rozpoczął w dniu 15 marca 2023 roku akcję „Pomagamy płazom w trakcie wiosennych wędrówek”.
Począwszy od 2011 roku pracownicy Zespołu ds. NPK na wybranych trasach stawiają płotki, zwane „żabiankami”, które umożliwiają wyłapywanie i przenoszenie płazów przez drogę w bezpieczne miejsce. Zwierzęta próbujące przejść przez jednię zatrzymują się na płotkach, wzdłuż których wkopane zostają w ziemię pojemniki (wiaderka).
Pracownicy Zespołu ds. NPK trzy razy dziennie monitorują te pojemniki i przenoszą płazy na drugą stronę jezdni. Ułatwia to im migrację podczas wiosennych wędrówek do zbiorników wodnych i zmniejsza śmiertelność ze strony przejeżdżających drogą samochodów.
Takim stałym punktem monitoringu jest droga powiatowa w miejscowości Miednik. Ostatnio w tym miejscu zamieszkały także bobry europejskie, które zbudowały tamę i zatrzymały spływającą wodę z pobliskich łąk i pól.
Dzięki takiej akcji od kilku lat ratujemy setki tych pożytecznych zwierząt.